Zwyczaje wielkopostne

We wtorek o północy kończy się karnawał, zwany w tradycji polskiej zapustami. Czas zabaw i ucztowania zamykało zazwyczaj symboliczne wniesienie garnka żuru, czyli tradycyjnej potrawy postnej. Okres Wielkiego Postu, czyli przygotowania do Świąt Wielkanocnych, rozpoczyna Środa Popielcowa, zwana także Popielcem lub Wstępną Środą. Ważnym elementem nabożeństwa w kościołach w tym dniu jest posypanie głów wiernych popiołem, powstałym w wyniku spalenia poświęconych rok wcześniej palm. W tym dniu w Płazie dziewczęta rozbierały feretrony, noszone podczas procesji z kwiatów i innych ozdób. Podobnie czyniono z ozdobami rozwieszanymi w domach. W Popielec przestrzegano ścisłego postu. Jedzono skromne posiłki, złożone głównie z warzyw.

Autor nieznany, Scena rodzajowa – Dziewczynka obdarzająca jałmużną dwóch żebrzących chłopców, Europa, XIX w., grafika użytkowa, papier, litografia, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw.: MNK III-ryc.-43431, prawa autorskie: domena publiczna, źródło: https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/280632.

W nabożeństwach pasyjnych (droga krzyżowa oraz gorzkie żale) brali udział chłopcy przebrani w stroje pokutne, którzy leżeli krzyżem na posadzce przez całe nabożeństwo. Od tej pory w kościołach śpiewa się żałobne pieśni wielkopostne. Tak działo się w okolicach Rudawy i Krzeszowic.

Przez cały Wielki Post w wielu domach powstrzymywano się od spożywania potraw mięsnych. Tłuszcz zastępował olej z konopi, maku lub słonecznika. Post ścisły obowiązywał w każdą środę, piątek i sobotę. W tym okresie należało zachować powagę. Nie można było pogwizdywać, tańczyć, grać, a nawet mieć zadowolonej miny. Niektórzy, aby zaostrzyć post ubierali zgrzebne i drapiące koszule.

Jałmużna sieroty, wg obrazu Michała Godeckiego. Wycinek z Tygodnika Ilustrowanego 1871 (1) 137, ziemie polskie, 1871 r., rycina, drzeworyt poprzeczny (sztorcowy), papier gazetowy, farba drukarska, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw.: MNK III-ryc.-32713, prawa autorskie: domena publiczna, źródło: https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/41624

Szczególnym czasem dla mieszkańców okolicach Chrzanowa był Wielki Tydzień, czyli ostatni tydzień Wielkiego Postu. Jego obchody rozpoczynano od poświęcenia palm w Niedzielę Palmową, zwaną także Kwietną lub Wierzbną. Tradycyjne palmy, zwane „mietełkami”, przygotowywano z gałązek wierzbowych z baziami oraz innych wiecznie zielonych gałęzi, takich jak bukszpan, borowina, barwinek, tuja i jałowiec. Dodawano również trzcinę, dziki rozmaryn, krzew konwaliowy, szakłak pospolity, koronowe drzewo, oraz sosnę wejmutkę. Palmę dekorowano kolorowymi bibułowymi kwiatami i wstążeczkami. Każdy palmę wykonywał własnoręcznie, a materiały do niej gromadzono już wcześniej podczas wypraw do lasu. Natomiast w Środę Popielcową wycinano rózgi wierzbowe, albo z malin i porzeczek, wstawiano je do wody, aby rozwinęły się i rozkwitły do Niedzieli Palmowej.

Spowiedź w tece: “Das Vater Unser in neuen Blattern gezeichnet und radirt von Joseph Führich. Mit einem ausfuhrlichen Texte begleitet von Anton Müller k. k. Professor an der Universitat zu Prag. Dritte Auflage, Regensburg 1856, Verlag von G. Joseph Manz”, Ratyzbona, 1826 r., 1856 r., grafika, akwaforta, papier, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw.: MNK III-ryc.-35695/7, prawa autorskie: domena publiczna, źródło:  https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/211340

Wierzono, że poświęcona palma miała liczne właściwości, które miały ochronić dom przed nieszczęściami. I tak aby uchronić się od bólu gardła należało połknąć kilka bazi, a samą palmę dzielono na mniejsze części i rozstawiano w każdym pomieszczeniu w domu i budynkach gospodarczych. Z części gałązek w Wielki Czwartek robiono krzyżyki, które dzień później wbijano do ziemi w rogach pola. Te działania miały uchronić gospodarstwo przed uderzeniem pioruna i pożarami, odstraszyć gryzonie i zapewnić dobre plony.

Julian Fałat (autor pierwowzoru), Wielki Tydzień na wsi w Galicji wg rysunku Juliana Fałata. Wycinek z „Kłosów” 1882, nr (1) 216, ziemie polskie, 1882 r., drzeworyt poprzeczny, papier gazetowy, farba drukarska, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw.: MNK III-ryc.-30572, prawa autorskie: domena publiczna, źródło: https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/503000.

Źródła:

1914. Polaczek, Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem, Kraków 1914.
1915. Gloger, Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa 1900.
1916. Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Krakowskie, Kraków 1871.

Rok Boży w liturgii i tradycji Kościoła świętego, red. Ks. F. Marchlewski, Poznań 1932.

Oprac. Luiza Trybuś