Granica między zaborami rosyjskim a austriackim, licząca 1200 km, przebiegała zarówno po terenach suchych jak i niewielkich i łatwych do przekroczenia rzeczkach. To dawało możliwość przerzutu ludzi i broni z Galicji do południowych województw Królestwa Kongresowego oraz na Wołyń i Podole. Ponadto w obliczu kryzysu wewnętrznego w monarchii habsburskiej oraz rosnących przywilejów narodowych w zaborze austriackim zaborca nie zawsze umiał, a czasem także chciał przeciwdziałać takiej pomocy. Ponadto polski ruch rewolucyjny miał powiązania z włoskim, o czym może świadczyć udział Włochów z oddziałów gen. Francesco Nullo w powstaniu. Jednak pozytywne okoliczności dla zaangażowania Galicji w powstaniu styczniowym przeciwważyły niekorzystne czynniki. Należy do nich zaliczyć brak uświadomienia narodowego chłopów, jako jednego z najważniejszych warunków sukcesu. Na wsiach jedynie właściciele ziemscy posiadali tę świadomość, zaś w miastach inteligencja oraz średnie i drobne mieszczaństwo. Lwowscy i krakowscy studenci nie byli tak aktywni politycznie, jak ich koledzy z Królestwa Polskiego. Ponadto we wschodniej Galicji większość stanowili Ukraińcy, od 1848 r. głoszący hasła konieczności podziału na część polską i ukraińską. Wszystko to znacznie osłabiało „obóz czerwonych” w Galicji. Z kolei „obóz białych” miał silniejszą pozycję niż w Kongresówce.

Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK II-a-36; fot. Pracownia Fotograficzna MNK

J. Rosen, Powstańcy 1863 roku, Kraków, 1880 r., olej na płótnie, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw.: MNK II-a-36, domena publiczna

Niemniej jednak po tym jak w lutym 1861 r. w Warszawie ujawnił się ruch patriotyczny, w Galicji spotęgowały się nastroje narodowe. Także tutaj odbywały się manifestacje kościelne z antyaustriackim wydźwiękiem. Biorący w nich udział byli najczęściej skazywani na karę grzywny. Po wybuchu powstania galicyjski „obóz białych” zajął pozycję wyczekującą lub protestacyjną wobec „szalonego” przedsięwzięcia. Dziennik „Czas” przez 10 dni podtrzymywał fikcję, że nie było żadnego powstania w Kongresówce, a jedynie młodzież sprzeciwiała się brance.

Dopiero na przełomie stycznia i lutego w Krakowie rozpoczął się werbunek ochotników do powstania, a ich wymarsz rozpoczął się w Ojcowie 6 II 1863 r. Akcją pomocy zaboru austriackiego dla powstańców walczących w zaborze rosyjskim mieli komisarze w Krakowie i Lwowie, których mianowano w Warszawie. U boku każdego z nich miał funkcjonować komitet złożony z miejscowych działaczy.

Od wiosny 1863 r. w Galicji zaczęli szukać schronienia żołnierze powstańczy, którzy musieli uciekać przed Rosjanami po przegranych potyczkach i bitwach. Organizacja narodowa umieszczała ich przeważnie we dworach znajdujących się na terenach przygranicznych, starając się ich ochronić przed internowaniem przez władze austriackie.

Jednak pomoc mieszkańców Galicji nie ograniczała się do ukrywania rannych powstańców. Z Krakowa wysyłano broń kupowaną w Wiedniu, a w mieście działało 6 fabryk amunicji. Dzięki krakowskim lekarzom wzdłuż granicy w domach prywatnych i klasztorach powstała sieć szpitali, w których niezmordowanie pracowały kobiety zrzeszone wokół Komitetu Niewiast Polskich.

Warto jeszcze kilka słów wspomnieć o stosunku władz austriackich do powstania, który początkowo cechowała obojętność. Jednak pod wpływem interwencji z Rosji z czasem przystąpiono do stosowania represji wobec polskich działaczy niepodległościowych. 29 II 1864 r. w Galicji ogłoszono stan oblężenia, który trwał do połowy kwietnia 1865 r. O skali represji świadczy ilość wyroków skazujących, których do kwietnia 1864 r. wydano 1178.

Ludwik Nowakowski (1844-1939) w mundurze powstańca, zakład Walerego Rzewuskiego, Kraków, 1864 r., fotografia, ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-FOT/2505                                                                      

 Piotr Łączka-Łączyński (1847-1910), Atelier Rembrandt,   J. Beck, Wiedeń, kon. XIX w., portret oprawiony w drewnianą ramę, ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-AGF/9130

W powstaniu styczniowym brali także udział mieszkańcy powiatu chrzanowskiego. Warto przytoczyć słowa Jana Pęckowskiego na temat ich udziału w zrywie niepodległościowym: „Podobnie zaznaczył się żywy udział ludności Chrzanowa i okolicy w powstaniu r. 1863. Agitację prowadziła krakowska ława, później krakowski komitet narodowy przy pomocy miejscowych mężów zaufania. Mężem zaufania w Chrzanowie był mieszczanin Jan Oczkowski, późniejszy burmistrz miasta. W Krakowie zbrojono i ekwipowano oddziały i wysyłano furmankami do Krzeszowic, gdzie był drugi punkt zborny i gdzie rozdawano broń w domu Dubiszewskiego. Niektóre partie i pojedyncze jednostki szły wprost do obozu w Ojcowie. W ogóle dawny okręg krakowski stanowił najlepszy teren do przemarszu ochotników, tak z zagranicy, jak z Galicji. Ale też z tej przyczyny Austria wysłała tu już 6/2. oddziały wojskowe do Krzeszowic, Trzebini, Chrzanowa, Jaworzna.” Wspomnimy kilku chrzanowian walczących w powstaniu:

Piotr Łączka-Łączyński urodził się w 1847 r. jako syn Johana i Marii z domu Ćwiklińskiej. Jako student wziął udział w powstaniu, pełniąc funkcję pomocnika magazyniera w oddziałach płk. Józefa Miniewskiego i płk. Anastazego Mossakowskiego pod Golczewicami, Myszkowem i Krzykawką. Po upadku powstania osiedlił się w Chrzanowie i został organistą w kościele św. Mikołaja. Z drugą żoną Florentyną (1868-1925, z domu Palka) miał siedmioro dzieci. Zmarł w 1910 r. i został pochowany na chrzanowskim cmentarzu parafialnym.

Roman Bolesław Chwastowski urodził się w Alwerni w 1846 r. jako syn Walentego (1805-1860) i Marii Balbiny (1829-1910, z domu Smrokowskiej). Walczył w oddziale gen. Mariana Langiewicza pod Sosnówką, Chrobrzą i Grochowiskami. Ukończył Instytut Techniczny w Krakowie i odbył praktykę w Wiedniu. W chrzanowskiej Radzie Miejskiej pełnił funkcję zastępcy budowniczego miejskiego Franciszka Urbańczyka. Był autorem lub współautorem projektów wielu obiektów architektonicznych w Chrzanowie, w tym własnego domu (róg ul. Sokoła i Słowackiego). W latach 1902-1906 zasiadał w chrzanowskiej Radzie Miejskiej. Zmarł w 1907 r.

Roman Bolesław Chwastowski (1847-1874), pracownia Walerego Rzewuskiego, Kraków, 1874 r., fotografia, papier, ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-S/3208                           

Walenty Bętkowski (1846-1932), Kraków (?), l. 20. XX w., fotografia, ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, nr inw.: 3/1/0/6/1328

Ludwik Nowakowski herbu Ślepowron urodził się w 1844 r. jako syn Feliksa i Anieli z domu Ochockiej. Jako kawalerzysta walczył w bitwie pod Miechowem pod rozkazami płk. Apolinarego Kurowskiego. Później walczył w oddziałach hr. Ludwika Mycielskiego oraz hr. Adama Potockiego. Po upadku powstania zarządzał majątkiem Wodzickich w Mirowie, później w Porębie Wielkiej k. Mszany Dolnej. Pełnił także funkcję pełnomocnika hr. Wodzickiego w Kościelcu. Z żoną Karoliną z domu Jabłońską mieli ośmioro dzieci. Zmarł w 1939 r., a jego pogrzeb był wielką manifestacją patriotyczną.

Walenty Bętkowski urodził się w 1846 r., był z zawodu rymarzem. Walczył przez 8 miesięcy i brał udział w bitwach pod Kozierańskiem, Oksą i Opatowcem. Zmarł w 1932 r. w krakowskim Przytulisku Weteranów.

Paweł Bromboszcz urodził się w Chrzanowie w 1840 r., z zawodu był szewcem. Walczył pod rozkazami płk. Dionizego Czachowskiego i płk. Apolinarego Kurowskiego. Brał udział w bitwach pod Miechowem, Wolbromiem i Oksą; dowoził żywność do walczących oddziałów. Został aresztowany za swoją działalność. Zmarł w Chrzanowie w 1919 r. i został pochowany na cmentarzu parafialnym.

Władysław Dygulski herbu Bończa urodził się w 1840 r. Mieszkał w Chrzanowie, gdzie był urzędnikiem Rady Państwowej. W oświadczeniu o przystąpieniu do Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego 1863/64r. podał, iż podczas powstania walczył na początku jako zwykły szeregowiec, potem porucznik kosynierów mianowany w Wąchocku przez gen. Mariana Langiewicza; walczył w oddziale gen. Mariana Langiewicza i mjr. Bernarda Klimaszewskiego. Brał udział w potyczkach w Suchedniowie, pod wsią Parszowem i na Świętym Krzyżu. Następnie w oddziale Józefa Ramockiego pod Szycami pod Krakowem.

Dyplom honorowego członka Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Chranowie dla Antoniego Andrysika, Chrzanów, 1926 r., papier, tusz, farba,
ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-S/2682

                Piotr Matuszkiewicz urodził się w Chrzanowie w 1844 r., z zawodu był szewcem; w powstaniu służył jako szeregowiec w oddziale gen. Józefa Hauke-Bosaka. Brał udział w potyczkach pod Ociesekami, Szklaną Hutą i na Łojasach. Został ranny bagnetem w bok, w nogę i ramię i wzięty do niewoli.

Antoni Andrysik, urodził się w Chrzanowie w 1843 r., zmarł w 1926 r., został pochowany na cmentarzu parafialnym.

Florjan Michalik, urodzony w Chrzanowie, były żołnierz austrjacki, prawdopodobnie walczył w oddziale płk. Apolinarego Kurowskiego, aresztowany i więziony w więzieniu austriackim, zmarł w 1908 r.

Jan Oczkowski, urodzony w Chrzanowie w 1829 r., mieszczanin. Brał udział w organizacji powstania w Galicji. Został aresztowany za pomoc w aprowizacji dla powstańców, karę aresztu odbywał w więzieniu w Krakowie i Wiśniczu. Pełnił funkcję burmistrza miasta Chrzanowa w latach 1888–1889. Zmarł w Chrzanowie w 1906 r.

Paweł Szmidt, urodzony w Chrzanowie, uczeń. Służył jako szeregowiec w oddziale mjr. Faustyna Grylińskiego i płk. Karola Kality de Brenzenheim („Rębajły”); walczył pod Oksą i Ocięsakami. Po powstaniu był leśniczym.

Walery Kozłowski, syn obywatela ziemskiego z okolic Chrzanowa. W 1849 r. skazany na 10 lat więzienia za udział w Wiośnie Ludów, ułaskawiony po 5 latach. Walczył we Włoszech w oddziale Giuseppe Garibaldiego, następnie w r. 1863 w oddziale Kajetana Karola Cieszkowskiego („Ćwieka”). Był autorem rozprawy zatytułowanej „O taktyce wojennej”.

Tomasz Skupieński (pseud. Bartkiewicz), kapitan żandarmerii polowej. Urodził się w 1841 r. w Chrzanowie, student filozofji. Walczył w oddziale gen. Józefa Hauke-Bosaka, głównie w Kieleckiem, w Górach Świętokrzyskich. Został ranny i dostał się do niewoli. Przez 8 lat przebywał w guberni kamczackiej, Zmarł w 1912 r. w szpitalu w Krakowie.

Ludwik Nowakowski otrzymuje Medal Niepodległości z rąk marsz. Edwarda Rydza Śmigłego, Warszawa, 8 XI 1930 r., ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-AGF/771

Jan Pęckowski podaje jeszcze kilkanaście nazwisk powstańców styczniowych z najbliższych okolic Chrzanowa:

Jan Bieniek, urodzony w Nowej Górze, z zawodu kamieniarz, służył w oddziale gen. Mariana Langiewicza, potem Gorzkowskiego i płk. Aleksandra Taniewskiego („Tetery”), został zesłany na Syberię.

Walenty Bogucki, urodzony w Krzeszowicach, służył jako podoficer w oddziale płk. Apolinarego Kurowskiego, potem kpt. Anastazego Mossakowskiego, Zygmunta Adama Chmielińskiego, Aleksandra Waligórskiego i Stadnickiego, wzięty do niewoli, zesłany na Syberię, gdzie spędził 5 lat.

Dyzma Chromy, plenipotent w Krzeszowicach.

Antoni Gąsiorowski, urodzony w Trzebini, szeregowiec pod gen. Antonim Jeziorańskim, pl. Tomaszem Wierzbickim i płk. Dionizego Czachowskim.

Józef Grzymalski, ur. w Sierszy, student, służył jako podoficer w oddziałach płk. Apolinarego Kurowskiego oraz gen. Mariana Langiewicza.

Józef Jadowski, urodzony w Płazie, właściciel dóbr, służył jako kapitan żuawów w oddziałach mjr. Jan Żalplachtay vel Zapałowicza i Kajetana Karola Cieszkowskiego („Ćwieka”).

Wojciech Kępski, urodzony w Jaworznie, górnik, walczył pod Makowem i Blizinem.

Kazimierz Kosowski, urodzony w Babicach, uczeń szewski w Chrzanowie, szeregowiec w oddziale mjr. Juliana Rosenbacha. Przez 3 lata przebywał w niewoli.

Wojciech Krępski, urodzony w Jaworznie, górnik, służył jako szeregowiec w oddziałach rtm. Alberta Esterhazy (ps. Otto) i płk. Jana Szymona Rudowskiego.

Jan Kurdziel, urodzony w Krzeszowicach, szewc, służył jako szeregowiec w oddziale płk. Jana Szymona Rudowskiego; przebywał w niewoli.

Feliks Kwiatkowski, urodzony w Krzeszowicach, praktykant gospodarczy, służył jako szeregowiec i podoficer w oddziale Feliksa (de Valois) Piaseckiego.

Aleksander Smoleński, urodzony w Krzeszowicach, uczeń, służył w oddziałach gen. Mariana Langiewicza.

Jan Stawowski, urodzony w Krzeszowicach, student, pracował w organizacji w Krakowie.

Jan Strycharski, urodzony w Trzebini, służył jako szeregowiec w oddziale gen. Mariana Langiewicza.

Jan Strycharski, urodzony w Alwerni, pracował w organizacji narodowej, zwłaszcza w sekcji broni i amunicji;

Józef Szypuła, urodzony w Trzebini, ogrodnik, służył w oddziałach gen. Mariana Langiewicza, płk. Aleksandra Taniewskiego („Tetery”), płk. Karola Kality de Brenzenheim („Rębajły”) i gen. Józefa Hauke-Bosaka.

Oprac. dr Luiza Trybuś

[obrazek wyróżniający: W. Bakałowicz, Pożegnanie, ziemie polskie/Paryż?, ok. 1863 r., olej na desce, ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-S/3544, fot. M. Wolarek]