Sala archeologiczna
Prezentowane tu znaleziska pochodzą w głównej mierze z wykopaliskowych badań archeologicznych prowadzonych przez Muzeum w ciągu sześćdziesięcioletniej działalności i stanowią zaledwie część posiadanych zbiorów.
Układ ekspozycji jest chronologiczny. Wędrówkę zaczynamy więc od czasów najdawniejszych, czyli od starszej epoki kamienia – paleolitu. Z tego okresu (sprzed 10000 lat p.n.e.) pochodzą wyroby krzemienne związane z lokalnym wariantem kultury magdaleńskiej. Ludność regionu w tym czasie prowadziła zbieracko-łowiecki tryb życia, polując na duże zwierzęta, zakładając krótkotrwałe obozowiska i produkując narzędzia głównie z okolicznego krzemienia jurajskiego. Obszar występowania krzemienia był miejscem, gdzie działały pracownie pozyskujące i wstępnie obrabiające ten surowiec. Narzędzia, często uniwersalne, służyły do polowań, obróbki skóry i rogu oraz innych zajęć. Noszą one umowne nazwy rylców, drapaczy, skrobaczy, czy przekłuwaczy. Był to schyłek epoki lodowcowej i charakteryzował się zupełnie inną niż obecnie szatą roślinną i zwierzęcą.
Nieco późniejsze znaleziska pochodzą ze środkowej epoki kamienia zwanej mezolitem. Był to czas zmian związanych z ociepleniem klimatu i pokryciem terenów Europy lasami. Na obszarze ziemi chrzanowskiej żyły wówczas niewielkie grupy ludności, które nie pozostawiły licznych śladów swojej obecności. Głównym ich zajęciem było polowanie na zwierzynę leśną przy użyciu niedużych, mikrolitycznych narzędzi krzemiennych.
Około 5 tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się neolit, czyli młodsza epoka kamienia. Charakterystyczny dla tego czasu stał się osiadły tryb życia. Ludność przeszła na nowy model gospodarowania – rolnictwo; wytwarzała ceramikę i posiadła umiejętności gładzenia narzędzi i tkania. Śladami osadnictwa w regionie chrzanowskim z tego czasu są toporki, siekierki gładzone, przęśliki, ciężarki tkackie i naczynia gliniane. Przedmioty z tego okresu prezentowane na wystawie są charakterystyczne dla kultury pucharów lejkowatych i kultury ceramiki sznurowej.
W kolejnym okresie pradziejowym człowiek opanował zdolność obróbki metalu. Na wystawie prezentowane są zabytki kultury mierzanowickiej pozyskane podczas badań archeologicznych w Giebułtowicach: półwytwory narzędzi gładzonych, kamień gładzony i ceramika.
Najobszerniejsza część ekspozycji to znaleziska z końca epoki brązu i początków epoki żelaza, która rozpoczęła się ok. 650 r. p.n.e. Był to okres kultury łużyckiej w Polsce, której lokalna grupa pojawiła się na ziemi chrzanowskiej. Pozostawiła po sobie wiele osad i cmentarzysk. Te ostanie, w Jankowicach, Kwaczale, Żarkach-Ziajkach i Imielinie były intensywnie badane przez pracowników Muzeum w Chrzanowie. Plonem tych prac są prezentowane zabytki kultury łużyckiej, pochodzące z zespołów grobowych. Pochówek w regionie miał charakter birytualny, występując zarówno w postaci grobów ciałopalnych (popielnicowych i jamowych), jak i szkieletowych. Groby wyposażone były w naczynia, z których w przypadku grobów popielnicowych jedno zawierało prochy zmarłego, oraz ozdoby doń należące. Rzadko spotykano w tym czasie broń. Dodatkowe naczynia w grobach zwane są przystawkami i często zawierały pożywienie „na ostatnią drogę”. Wśród ozdób znajdowanych w grobach dominują wykonane z brązu zawieszki skroniowe (kółka z drutu brązowego), szpile do spinania szat, bransolety, naszyjniki, nagolenniki i inne. Liczne ich przykłady prezentowane są w gablotach. Oprócz nich zdarzały się przedmioty z żelaza, a także rzadkiego w innych regionach ołowiu, co potwierdza lokalna eksploatacja z tego okresu złóż galmanu.
Niemałą grupę zabytków prezentowaną na wystawie stanowią naczynia gliniane, lepione ręcznie i wypalane w ogniskach. Ich produkcja na użytek domowy była domeną kobiet. Wyrabiano garnki, czerpaki, misy, wazy, a także „placki”, czyli talerze. Duże naczynia wazowate często pełniły rolę popielnic – urn grobowych.
Wśród ciekawostek, które można znaleźć na ekspozycji, wymienić należy siekierkę z brązu z uszkiem do mocowania drzewca, kolie z paciorków glinianych wyciskanych foremką czy też guziczki brązowe, które służyły do ozdoby diademów ze skóry lub wełny noszonych na głowie.
Kres kultury łużyckiej po 500 r. p.n. e. rozpoczął okres pustki osadniczej w regionie, trwającej do III w. n.e., czyli do okresu późnorzymskiego. W tym czasie ukształtowała się kultura przeworska. Dla niej charakterystyczne były półziemianki odkryte w Jankowicach i Górach Luszowskich. Dostarczyły one ceramiki toczonej na kole, tzw. „siwaków”, czy dużych naczyń zasobowych z szeroką kryzą, a także wyrobów żelaznych, tj. klucza kotwicowatego, okucia wiaderka i fragmentów zapinki. Rekonstrukcję obiektu mieszkalnego z Gór Luszowskich w formie półziemianki można zobaczyć na ekspozycji w postaci makiety.