Kiedy 16 sierpnia 1914 r. w Krakowie powstał Naczelny Komitet Narodowy, stawiający sobie za cel utworzenie Legionów Polskich, w terenie zaczęto tworzyć lokalne komitety. Taka ekspozytura powiatowa NKN powstała też w Chrzanowie.

Już 20 sierpnia hr. Edward Mycielski porozumiał się z dyrektorem Zakładów Górniczych „Siersza”, inż. Antonim Schimitzkiem. Po rozmowach wyznaczono spotkanie założycielskie na 22 sierpnia, na godzinę czwartą po południu. Uczestniczył w nim dr Zygmunt Marek jako delegat NKN. Zebraniu przewodniczył hr. Mycielski, który stanął na czele Powiatowego Komitetu Narodowego w Chrzanowie. Zastępcą został dyrektor Schimitzek, a sekretarzem Wojciech Krajewski. Członkami Powiatowego Komitetu Narodowego w Chrzanowie zostali: Franciszek Baczakiewicz, Wincenty Bogucki, Józef Cehak, Tadeusz Cehak, Tomasz Dąbrowski, Kazimierz Dobrzyński, Jan Grzelewski, ks. Jakub Kamieński, Süssmann Kühnreich, Henryk Loewenfeld, Franciszek Mika, Bogusław Mikucki, Franciszek Raček, Karol Smoleń, Stanisław Stokłosiński, Franciszek Urbańczyk, Ignacy Wróbel. Zastępcami członków zostali: Jakub Mandelbaum, Franciszek Olas, Stanisław Polaczek, Eliasz Rauchwerger, ks. Jan Sosin i Kazimierz Straszewski.

Utworzono trzy oddziały: wojskowy, administracyjny i skarbowy. Tym pierwszym kierował Antoni Schimitzek jako Powiatowy Komisarz Wojskowy. Jego zastępcą był Józef Cehak, a referentami: Tadeusz Cehak – werbunek i ewidencja, inż. Cieśliński – odpowiedzialny za sprawy techniczno-bojowe, Wincenty Bogucki – intendentura, Franciszek Baczakiewicz – prowiantura, Kazimierz Dobrzyński sprawy sanitarne. Jan Grzelewski stanął na czele oddziału skarbowego, który tworzyli razem z nim: Tomasz Dąbrowski, Süssmann Kühnreich, Henryk Loewenfeld, Franciszek Mika, Bogusław Mikucki, Franciszek Raček. Natomiast funkcję kierownika administracyjnego pełnił Wojciech Krajewski, a członkami byli: ks. Jakub Kamieński, Karol Smoleń, Stanisław Stokłosiński, Franciszek Urbańczyk, Ignacy Wróbel.

Wybrany wówczas skład Powiatowego Komitetu Narodowego został przedstawiony do zatwierdzenia krakowskiemu komitetowi pismem z 24 sierpnia, co nastąpiło 30. dnia tego miesiąca.

Z ogromną energią przystąpił PKN do akcji mobilizacyjnej, która właściwie trwała zanim formalności zostały załatwione. Poza działaniami związanymi z werbowaniem ochotników do Legionów, PKN zajmował się ich umundurowaniem, uzbrojeniem i wyżywieniem, organizował szkolenia poborowych i ich transport do komendy placu. Wartość ekwipunku i umundurowania była określona przez Departament Wojskowy NKN. I tak mundur to był koszt 38 K, płaszcz 43 K, bielizna 3,60 K itd. Z dokumentów możemy wywnioskować, że oprócz wymienionych elementów legionista miał posiadać: buty, chlebak, czapkę, manierkę i menażkę. PKN zabezpieczał ponadto kwatery i prowiant dla grup nowozaciężnych spoza powiatu chrzanowskiego, które czasowo się tu znalazły.

Wydaje się, że chrzanowski Komitet w swej działalności był bardzo aktywny i zaradny. Środki, które pozyskiwał pozwalały wyekwipować nie tylko oddziały formowane na miejscu, ale uzyskać nadwyżki, przekazywane następnie do NKN-u. Prowadził zbiórki funduszy i środków rzeczowych na potrzeby legionowe, rozprowadzając kartki pocztowe, czasopisma, odznaki itp. Jednym ze sposobów zdobycia środków finansowych było fundowanie tarcz oraz kolumn legionowych. W powiecie chrzanowskim ufundowano wtedy dwie tarcze – przez PKN oraz gminę Siersza i kolumnę – przez Krzeszowice.

Ponadto roztoczył on opiekę nad rodzinami legionistów, rannymi i chorymi. PKN organizował obchody rocznic narodowych, wykłady i odczyty. Warto pamiętać, że w poszczególnych miejscowościach powiatu powstały lokalne komitety narodowe np. w Sierszy, Trzebini, Tenczynku, Krzeszowicach, Jaworznie i Alwerni. Z czasem działalność Komitetu zamierała, by na przełomie 1917/1918 zakończyć swoją działalność.

Natomiast wiosną 1915 r. powstała w Chrzanowie organizacja, która miała wesprzeć działania PKN, niezwiązane bezpośrednio z werbunkiem do Legionów. Utworzono na wzór krakowski koło Ligi Kobiet.

Inicjatywa jego założenia wyszła od Departamentu Organizacyjnego NKN w Oświęcimiu. Na spotkaniu PKN 23 marca 1915 r. zaproszono potencjalnie chętne do pracy panie i zaproponowano im utworzenie chrzanowskiego koła Ligi Kobiet. Zostało ono założone 2 kwietnia 1915 r. liczyło 124 członkiń. Na jego czele stanęła pani Gutowska, żona notariusza Romana Gutowskiego. Od tego momentu to Liga organizowała obchody rocznic narodowych, wykłady, odczyty, zbiórki pieniędzy i środków rzeczowych. Otoczyła opieką chorych. Znany jest przykład rannego legionisty, Jana Miłasa, którego panie z koła otoczyły troskliwą opieką, a kiedy zmarł zorganizowały i sfinansowały jego pogrzeb. Liga wspomagała rodziny legionistów, szczególnie wdowy i dzieci, udzielając im pomocy prawnej przy udziale dr. Karola Smolenia, który robił to bezinteresownie. Zbierała gazety i książki dla rekonwalescentów, fundusze na czekoladę i papierosy dla nich. Wysyłała prezenty walczącym z okazji świąt Bożego Narodzenia. Szyła bieliznę i bandaże.

Rozprowadzała broszury, wydawnictwa, karty pocztowe, odznaki NKN. Prowadziła akcję agitacyjną na rzecz idei legionowej. Jednym słowem członkinie Ligi Kobiet prowadziły dość rozległą działalność humanitarną, społeczną i edukacyjną. Bez ich pomocy – takiej pracy organicznej – działalność legionowa byłaby bardzo utrudniona. Natomiast kres Lidze Kobiet dało zakończenie działalności przez PKN.

oprac. Marta Gawor

[obrazek wyróżniający: Odznaka upamiętniająca powstanie Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków, 1914 r., metal, emalia, dł. 2,9 cm, szerokość – 3,3 cm, ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, nr inw.: MCh-S/575, fot. Michał Wolarek]