25 dnia miesiąca kislew w kalendarzu żydowskim rozpoczyna się ośmiodniowe święto Chanuka. W tym roku – 2022 – świętowanie rozpocznie się 18 grudnia wieczorem, a zakończy wieczorem 26 grudnia.

Lampki chanukowe – fragment ekspozycji stałej Muzeum w Chrzanowie.

Chanuka, zwana też Świętem Świateł, to jedno z trzech świąt historycznych obok Purim i Tisza b’Aw. Jego geneza sięga II w. p.n.e. i wyzwolenia Jerozolimy oraz całego Izraela spod okupacji greckiej podczas powstania Machabeuszy. Kiedy zwycięscy powstańcy oczyścili zbeszczeszczoną przez Greków Świątynię i chcieli ponownie zapalić świątynną menorę, znaleźli tylko jedną beczułkę koszernej oliwy, której mogło wystarczyć zaledwie na jeden dzień palenia, a do wytłoczenia nowych zapasów potrzeba było aż ośmiu dni. Jednak gdy zapalono menorę, w cudowny sposób paliła się przez osiem dni potrzebnych na wytłoczenie nowej oliwy. Na pamiątkę tego wydarzenia każdego roku przez osiem wieczorów Żydzi zapalają ośmioramienne lampki i świeczniki chanukowe. Lampki ustawia się najczęściej na parapetach okien, by okazać także na zewnątrz radość z obchodzenia święta. Zapala się jedną lampkę dla całej rodziny lub każdy z domowników zapala własną.

po lewej: Lampka chanukowa, Warszawa, XIX/XX w., blacha srebrna, reupusowana i cyzelowana, nr inw.: MCh-S/57

po prawej: Lampka chanukowa, ziemie polskie, XIX/XX w., mosiądz lany, nr inw.: MCh-S/339

Dziś zamiast oliwy używa się świeczek. Każdy świecznik ma dziewiąte dodatkowe ramię tzw. szames – pomocnik, od którego odpala się poszczególne świeczki: pierwszego dnia święta jedną, drugiego dnia dwie i tak aż do ośmiu ósmego dnia, dokładając świeczki od prawej strony świecznika, ale zapalając je szamesem od strony lewej do prawej. Zapalaniu lampek towarzyszą specjalne błogosławieństwa i pieśni.

Oliwa obecna jest także w świątecznym menu. Tradycyjne potrawy spożywane w czasie święta to smażone na oliwie lub oleju latkes czyli placki ziemniaczane oraz pączki i racuchy. W czasie Chanuki dzieci otrzymują prezenty, zazwyczaj są to słodycze, drobne pieniążki lub pieniążki czekoladowe, wykorzystywane do popularnej gry w drejdl. Drejdl to specjalny bączek, na którego czterech ścianach wypisane są hebrajskie litery: nun, gimel, he, szin będące skrótem zdania: Nes gadol haja szam czyli Wielki cud wydarzył się tam!

po lewej: Lampka chanukowa, ziemie polskie, XIX/XX w., mosiądz lany, nr inw.: MCh-S/618

po prawej: Lampka chanukowa, brak miejsca, XIX w., metal srebrzony, repusowany, odlewany, nr inw.: MCh-S/2760

W kolekcji judaików Muzeum w Chrzanowie liczną grupę stanowią chanukije – ośmiopłomienne, niejednokrotnie obficie zdobione motywami roślinnymi, zwierzęcymi, a nawet scenami figuralnymi lampki lub świeczniki zapalane na parapetach okien w czasie święta Chanuka. Na szczególną uwagę zasługuje duży świecznik chanukowy, zapewne synagogalny, z przełomu XIX i XX w., wykonany z mosiądzu lanego, skręcany, z profilowanym trzonem zakończonym u góry figurką orła z rozpostartymi skrzydłami, a u dołu profilowaną stopą wspartą na 3. leżących lwach, z 8. ramionami umieszczonymi półkoliście na trzonie w jednej linii i dziewiątym ramieniem pomocniczym tzw. szamasem wysuniętym do przodu.

Świecznik chanukowy, brak miejsca, pocz. XIX w., brąz profilowany, nr inw.: MCh-S/58

oprac. Anna Sadło-Ostafin