Możnowładczy dwór obronny w Chrzanowie?

Badania

Grudzień, to miesiąc podsumowań. Dlatego też, pragniemy przybliżyć nasze muzealne odkrycia archeologiczne (wielkie dzięki dla naszego emerytowanego Starszego Kustosza Pana Marka Szymaszkiewicza za tegoroczny nadzór!), na kanwie ostatnich doniesień medialnych. Odkrycia archeologiczne wraz z dokumentami rozbudzają naszą wyobraźnię i zmieniają optykę postrzegania początków naszego miasta.

„Curia”, czyli możnowładczy dwór obronny znajdował się na zachód od Rynku i został wzniesiony w najwyższym punkcie wzgórza. Dzięki wykopaliskom prowadzonym przez Muzeum, możemy powiedzieć, że była to potężna budowla kamienna (ok. 20 m x 30 m) z niezwykle grubymi murami (ponad 2 m) i przyporami. Zapewne posiadała przynajmniej dwie kondygnacje. Podobne dwory istniały lub istnieją np. w Dzikowie lub w Działoszynie.

Na tę chwilę, najstarsza wzmianka o tym budynku pochodzi z 1430 r., kiedy to zapłacono 3 grosze strażnikom uczestniczącym w gaszeniu pożaru tegoż dworu – „combustium fuit in curia domini Johannis Chrzanoviensis”. Po pożarze budynek musiał zostać odnowiony, gdyż w XVI w. odbywały się posiedzenia rady wraz z wójtem Chrzanowa (np. w 1564 r.). Podczas nieobecności właściciela miasta zamieszkiwał w nim starosta chrzanowski, czy namiestnik (np. Wojciech Łabędzki – dzierżawca Chrzanowa). To wówczas w tym budynku wydawane były dekrety w sprawach kierowanych do apelacji. Kiedy jednak właściciel przyjechał do miasta odbywał się sąd, na którym zapadły wyroki, jak i wydawano przywileje (jak uczynił 15 XII 1646 r. Andrzej Samuel Dembiński, kiedy zatwierdził dawne prawa i obowiązki dla mieszczan i uzupełnił je nowymi).

Portret Jana Ligęzy z mauzoleum w kościele OO. Bernardynów w Rzeszowie, Fot.: Konserwacja Dzieł Sztuki Ewelina i Marcin Gruszczyńscy s.c. ul. W. Świadka 1/15 35-310 Rzeszów

Portret Jana Ligęzy z mauzoleum w kościele OO. Bernardynów w Rzeszowi, Fot.: Konserwacja Dzieł Sztuki Ewelina i Marcin Gruszczyńscy s.c. ul. W. Świadka 1/15 35-310 Rzeszów

Całość zabudowań dworskich („curia”, stajnie, etc.) była otoczona drewnianym parkanem, gdyż w początku XV w. w najstarszych dokumentach źródłowych znajdują się informacje o pieniądzach „perkanowych”. Niestety nie można obecnie stwierdzić, czy chodzi o wzniesienie nowego parkanu, czy też kwoty te były przeznaczone na jego utrzymanie i bieżącą konserwację. Drewniany parkan istniał wokół zabudowań dworskich. Natomiast miasto od przedmieść było oddzielone fosą – zwaną również wąwozem.

Dwór obronny w Chrzanowie od II poł. XVII w. był nazywany „Zamkiem Chrzanowskim”, jednak już wcześniej posiadał ewidentne cechy obronne. Potwierdza to również niezwykły dokument kartograficzny z XVI w. znajdujący się obecnie w Palazzo Vecchio we Florencji. Jest to mapa z 1577 r., którą wykonał słynny florencki kartograf Stefano Bonsignori. Zaznaczył na niej Chrzanów, jako miasto posiadające budowlę obronną. Obok niego, jako warowne obiekty zaznaczył jedynie Tenczyn oraz Lipowiec. Informację tę przekazał nam Pan Dawid Jarosz – za co pięknie dziękujemy!

Central northern Europe: Belgium, The Netherlands, Denmark, Germany, Poland, Switzerland, Austria and Hungary
Stefano Bonsignori1577, źródło: Central northern Europe: Belgium, The Netherlands, Denmark, Germany, Poland, Switzerland, Austria and Hungary – Stefano Bonsignori — Google Arts & Culture

Budynek ten był świadkiem również tragicznych historii, gdyż np. w 1737 r. żona ówczesnego administratora Marcina Rowińskiego – Katarzyna urodziła 5 IV 1737 r. dwóch synów, których szybko ochrzczono, nadając im dokładnie te same imiona (bin) Wincenty Fereriusz. Niestety 9 IV 1737 r. zmarli zarówno chłopcy, jak i ich matka Katarzyna. Cała trójka została pochowana pod ołtarzem św. Antoniego, który wówczas stał w drugim łuku arkady nawy, przy ścianie północnej. Pół wieku później w tym budynku zmarła druga żona Józefa Salezego Ossolińskiego – Matrona Ossolińska z d. Pęcherzewskich. Została pochowana w krypcie pod kaplicą św. Stanisława w kościele farnym.

Kolejny właściciel miasta Józef Salezy Ossoliński, przebudował go w latach 80. XVIII w. na ówczesną modłę – swego rodzaju dworu szlacheckiego. Przez kolejne dekady budynek ten przechodził mniejsze i większe przebudowy, by został całkowicie wyburzonym podczas II wojny światowej.

Tajemnice Chrzanowa czekają na odkrycie, a my obiecujemy, że będziemy dalej je badać i przekazywać je Państwu!

Wielkie podziękowania składamy również Zakładowi Karnemu w Trzebinii za nieocenioną pomoc przy badaniach archeologicznych.

W załączeniu ciekawy materiał fotograficzny, jak i film z drona, który uświadamia o jak wielkim założeniu mówimy. To wszystko dzięki Michałowi Wolarkowi – wielkiemu Przyjacielowi Muzeum!